Lineke is een aantrekkelijke jonge vrouw, dertig jaar, een pittig type. Ze wil graag een vlotte, ambitieuze man ontmoeten en verzucht, dat de leuke mannen die ze ontmoet allemaal bagage hebben. Letterlijk, in de vorm van een kind, of figuurlijk in de vorm van emotionele schade. Daar heeft ze geen zin in. Ze heeft genoeg meegemaakt met haar ex, die gokverslaafd was en steeds weer beterschap beloofde. Totdat hij niet alleen zijn eigen geld opgemaakt had, maar ook geld van haar ging lenen. Keer op keer. Ze hakte de knoop door en was vastbesloten om nu alleen een relatie aan te gaan met een psychisch gezonde man. Maar de zoektocht viel tegen. Ze wilde nu echt een man zonder bagage, benadrukte ze nog eens.

Emotionele bagage

Als psycholoog heb ik ontzettend veel mensen ontmoet met wat Lineke noemt ‘emotionele bagage’. En ik kan je wel zeggen: deze bagage kan je als mens verrijken. Vaak vind ik mensen zonder emotionele bagage kleurloos, saai. Dingen die je mee maakt, maken je – als je ze goed verwerkt –sterker en tegelijkertijd empathischer en gevoeliger, vaak zelfs een mooier mens. Wat heb je aan iemand die nog nooit iets heeft meegemaakt? Een zuchtje tegenwind en hij valt om. Bovendien zal hij zich dan ook niet kunnen inleven als jij het eens moeilijk hebt. En geloof me, iedereen krijgt in zijn leven zijn rechtmatige portie ellende. Vroeger of later.

Maar ja, de angel zit hem natuurlijk wel in dat tussenzinnetje: als je ze goed verwerkt. Wat door emotionele schade ontwikkel je bepaalde afweermechanismen. Deze zijn er in eerste instantie om je te beschermen, maar later kunnen ze tegen je gaan werken. Zoals iemand die een muur bouwt in de oorlog om zich tegen de plunderende soldaten te beschermen, maar er vervolgens niet meer uit komt en sterft door honger en dorst. Het begint bij het begin: de geboorte. Elk kind wordt al geboren met een bepaald karakter, bepaalde gevoeligheden, bepaalde sterke en zwakke eigenschappen. Dat betekent dat geen enkele ouder de perfecte ouder voor elk kind kan zijn. Het ene kind heeft juist een huiluurtje nodig en moet met rust gelaten worden als die op een bepaald tijdstip huilt om zichzelf in slaap te huilen. Het andere kind heeft het juist nodig dat je hem gelijk oppakt en vertroetelt. Dus bij het ene kind zou je meer zorg en aandacht moeten geven, het andere kind zou je wat meer met rust moeten laten. Dat moet je leren aanvoelen.

Beter je best doen

Hoe beter je je best doet als ouder, hoe moeilijker dat aanvoelen meestal gaat. Afgezien daarvan heeft dus elk kind te maken met een niet perfecte ouder, die niet perfect op zijn of haar behoeftes kan reageren. En dat is ook heel goed, want stel je voor dat je een ouder hebt die altijd perfect op al je behoeftes reageert, dan leer je natuurlijk nooit om in de imperfecte wereld te overleven. Sommige ouders doen het wel erg imperfect, en dat kan heel schadelijk zijn. Maar voor het begrijpen van het fenomeen afweermechanismen is het dus belangrijk dat geen enkele ouder het perfect kan doen, dus dat afweermechanismen een normale ontwikkeling zijn. Het kan alleen soms té heftig zijn, te erg worden, waardoor het gaat disfunctioneren of later in je leven maak je bepaalde dingen mee die je beschadigen, dat kan bijvoorbeeld zijn als je een destructieve relatie hebt, een relatie met iemand met een persoonlijkheidsstoornis.

Je voelt je daar ontzettend machteloos bij of je wordt bijvoorbeeld mishandeld in een relatie. Dan kun je eigenlijk net als bij een heel klein kind weer die afweermechanismen ontwikkelen. Afweermechanismen waarbij je bijvoorbeeld je ogen sluit voor de realiteit omdat je je dat niet aankan. Op zich zijn afweermechanismen dus heel functioneel en normaal. Het enige nadeel is dat ze soms zo ingesleten zijn, dat je later in je leven die afweermechanismen oproept, ook op een punt als het niet functioneel is.

Je hebt bijvoorbeeld ruzie met je partner. Iets wat je partner zegt of doet, roept een afweermechanisme uit je vroege jeugd op en de ruzie verloopt vervolgens op een hele vreemde, disfunctionele manier. Dan doet het afweermechanisme schade aan je huidige leven. En kan leiden tot een(v)echtscheiding, wat jou en je (ex)partner vervolgens weer emotionele schade toe brengt. Dan versterkt het elkaar. Dat hoeft niet te gebeuren. Er zijn twee manieren waarop je dat kan voorkomen: in de eerste plaats als je emotionele schade goed verwerkt zodat het geen trauma wordt en in de tweede plaats door een afweermechanisme te herkennen als het in werking treedt. Als je bijvoorbeeld heel boos of verdrietig bent, dat je dan ook weet of het echt boosheid en verdriet van dit moment is, of dat je overdreven boos bent omdat je niet alleen boos bent over iets wat nu gebeurt, maar ook die bagage uit het verleden weer opgerakeld wordt.

Anders gesteld: In het verleden heb je verschillende afweermechanismen opgebouwd, die in die situatie professioneel en passend waren, maar die in het heden en in de toekomst op het verkeerde moment naar boven kunnen komen, en die dan dus geen passende reactie zijn.

Afweermechanismen

Een veelvoorkomend afweermechanisme is ontkenning. Dan negeer je het als het ware datgene wat je pijn doet. En dat noemen we verdringing en ontkenning. Door de waarheid te verdringen en te ontkennen, hoef je je niet zo hulpeloos en afhankelijk te voelen. Hoef je je daar niet bewust voor te zijn. En dat is eigenlijk een soort muur van ontkenning. Het is eigenlijk je afweersysteem. En als volwassene kun je daar ook in vervallen door ergens maar niet aan te willen denken, ergens maar niet over te willen praten. Anders gesteld: Bijvoorbeeld als iemand je afwijst, dat je dan niet verder denkt dat het een afwijzing zou kunnen zijn. En dat je niet wilt ervaren dat het een afwijzing is. Dan doe je net alsof er niets is gebeurd.

Maar een afweermechanisme op zichzelf is niet schadelijk. Eigenlijk is het zelfs een gezond reactie van het geestelijke immuunsysteem. Dat afweermechanisme heeft zijn functies. Het maakt dingen dragelijk waar je niets aan kan doen. Op zich niets mis mee op dat moment. Het vervelende alleen is, als het een patroon van reageren wordt, dat je als het ware die geleerde hulploosheid krijgt. Dat je dingen waar je wel iets aan kan doen, dat je daar ook niets aan doet. Dat je die ook verdringt. En het is nog iets vervelender dat ze dan op een andere manier eruit komen, die gevoelens en die emoties die zich niet laten ontkennen. Bijvoorbeeld omdat ze te heftig zijn.

De afweermechanismen zijn dus in principe een gezond, psychisch immuunsysteem. Ze voorkomen dus dat wij een heftig trauma ontwikkelen, door te heftige emoties die we niet kunnen verwerken als het ware te parkeren. Alleen verwerk je het dan op dat moment niet.

Hoe herken je een dergelijke mechanisme? Zoals ik al schreef is het meest voorkomende het negeren. Voor een duidelijk herkenbaar als er bepaalde zaken zijn, die voor jou niet bespreekbaar zijn. Je kunt problemen negeren, maar ook gevoelens. Die is helemaal moeilijk te herkennen, want het lijkt net alsof er geen probleem is omdat je je gevoelens ontkent. En je merkt dat aan gebrek aan gevoelens en emotionele reactie. Dus iemand heeft meer het idee dat het hoofd en lichaam niet met elkaar communiceren. Dus je hebt hoofdpijn en geen flauw idee waarom. Maar eigenlijk ben je verdrietig om iets. Je ontkent je gevoel, en dan komt het er natuurlijk op een andere manier uit. Dus als jij denkt van “hé, eigenlijk zou ik nu iets moeten voelen of emotioneel zijn, maar het doet me niets” dan zou dat wel eens een signaal kunnen zijn.

Angst als signaal

Een ander signaal is angst. Elke keer als je bang, nerveus of gespannen bent terwijl je geen gevaar loopt, dan zou ons emotionele brein weleens aan het werk kunnen zijn. Het kan zijn dat er dan een afweermechanisme wordt geactiveerd. Stel, je bent opeens bang om alleen naar een restaurant te gaan. Er is geen levensgevaar, het is niet gevaarlijk. En toch voel je angst. Als je daaraantoe geeft, dan kun je fobieën krijgen, paniekaanvallen, chronische stress, slapeloosheid… Omdat je dan alles gaat vermijden waar je bang voor wordt.

Maar ook negatieve gedachten over jezelf, bijvoorbeeld dat jij niet leuk bent, dat niemand je aardig vindt, dat je te saai bent, dat je niet goed genoeg bent. Ook een urgentie gevoel terwijl er geen urgentie is kan een signaal zijn. Dus “ik moet dit nog af doen, ik moet dat nog af hebben en ik wil perse dat nog af hebben”. Dus eigenlijk zijn er helemaal geen deadlines, maar jij bedenkt ze. Je zit dus eigenlijk stress in je leven te brengen. Je kan perfectionistisch worden, burned-out raken, of verslaafd als je dan met drank of drugs probeert te ontspannen. Ook afhankelijkheid kan een signaal zijn. Je bent dan heel erg bezig met andermans verwachtingen of behoeften. In werkelijkheid is het maar de vraag of de ander die verwachtingen van jou heeft. Jij legt ze jezelf op. Je zoekt waardering, liefde, erkenning en acceptatie omdat je dat van binnen niet hebt. Dan ga je dat bij anderen proberen te krijgen. Maar dat gaat natuurlijk nooit lukken. En dan verval je misschien in het andere uiterste: overschreeuwen. Om maar te overschreeuwen dat jij je niet goed genoeg voelt, ga je heel hard roepen dat er niets mis is met jou maar met die ander. Dus voortdurend negatief over anderen gaan oordelen. Heel veel boosheid, irritatie, je voelt je slachtoffer, je bent jaloers, je oordeelt, je bent kritisch. En die emoties bewijzen als het ware voor jezelf dat die ander niet deugt en jij wel. Dus overschreeuwen zorgt vooral dat je veel conflicten met anderen krijgt. Hoofdpijn, migraine en hoge bloeddruk zijn tekenen van dit afweermechanisme: overschreeuwen door het tegendeel.

Deze signalen geven aan, dat je emotionele bagage hebt waar je mee aan de slag moet. Doe je dat met succes, dan wordt je een rijker en mooier mens. Met een koffer vol waardevolle bagage!